Mlungu, mlungu. Jezelf zijn in Alexandra.
Afrikaanse Toestanden is van mening dat ook de witte reiziger in Afrika een toestand is, die het beschrijven waard is. Van sociale ongemakkelijkheid leer je het meest. Bespiegelingen op een bezoek aan Alexandra, Johannesburg.
—
“Mlungu, mlungu!” “Eeey, legoa! How are you? -I’m fine, how are you? -Sharp sharp!” *twee duimen omhoog*
Als ik niet beter wist, dacht ik dat ik bij het eindeloze groeten en handen schudden op straat in Alexandra, een township in Johannesburg, als bij een doop, een nieuwe naam heb gekregen: Mlungu Legoa. Alles is ‘sharp’, maar dat is dus goed. Veel kijken, veel lachen, veel vertellen waar je vandaan komt, veel hints naar je relatieve rijkdom ombuigen, negeren, botweg afwijzen, schuldgevoel, veel welkom worden geheten,veel eten. Ik ben te gast en ik val op. Ben ik op safari, of bied ik mezelf aan als kijkmateriaal? Ik denk aan Bruce Chatwins ‘What am I doing here’. Ik denk aan Bram Vermeulens ‘Help, ik ben blank geworden’. Ik focus op het lachen.
In Afrika ben ik wit en rijk. In Nederland ben ik ‘niks’ en ‘middenklasse’, wat in mijn geval betekent hoogopgeleid met een parttime baan in het onderwijs en een huurwoning – afgerond eigenlijk ook ‘niks’. In elk geval niet zo bijzonder. Een hele overgang dus, qua status, en dat na slechts 10 uur vliegen.
In Afrika ben ik wit en rijk. Dat weet ik wel, van eerdere reizen. Maar nergens ervaar ik het zo scherp als in ‘Alex’. Ondanks dat ik hier niet voor het eerst ben, en ook niet voor het eerst geconfronteerd wordt met een verschil in afkomst, ben ik hier opnieuw en anders ongemakkelijk. Misschien is het het contrast tussen het oprecht hartelijke welkom, de verbazing en blijdschap dat je er bent, dat jij er bent, en het worden aangesproken als vertegenwoordiger van een categorie. Bij elke ontmoeting weer in dat hokje.
En het is hier echt een bijzonder klein hokje. Waar ik elders nog kan zeggen nee, maar ik ben niet zo’n blanke, ik ben heel anders (bijvoorbeeld: een relatief arme sloeber, kijk maar geen Louis Vuitton tas – of: een niet-bange, kijk maar ik ga gewoon met je praten in de club – of: een niet-domme, kijk maar ik ding keihard af op een mango), ontkom ik hier niet aan de realiteit van de pioniersrol: er komen ook zelden mlungu’s in Alex. En als ze komen stappen ze niet uit. En blijven ze niet ‘s nachts.
Het hokje kan dan in mijn beleving klein zijn, voor veel Alexandrianen ziet het er van buitenaf piekfijn uit. Ruim ook. Zeker in vergelijking. Dus of ik niet wat kan missen? Geld is zeer goed. Maar informatie over de rest van de wereld, of contacten is ook goed. Ik word zenuwachtig van de constante suggestie dat ik op een of andere machtig ben. Ik denk: En jullie niet dan? Minder in sommige opzichten. Maar ik heb toch zeker geen macht over jullie leven. En thuis is het voor mij toch ook niet makkelijk. Waarom kunnen we niet gewoon gelijk zijn? Omdat we het niet zijn. Wit zwart vrouw man. Onder andere. Maar als we ons daar ook naar gedragen verandert er nooit wat. Maar als jij me geen geld geeft verandert er vandaag voor mij sowieso niets. Maar als jij mij steeds om geld vraagt kunnen we geen vrienden zijn. Waarom wil je vrienden zijn. Waarom denk je dat ik geld heb.
Persoonlijke en globale verhoudingen lopen hier volstrekt door elkaar.
Omdat ik weet wat er gaat komen, zeg ik mijn reisgenoot voordat we in Alex aankomen stoer dat ik geen geld ga geven, aan niemand niet, omdat ik niks niet in stand wil houden niet (dubbele ontkenningen heel Afrikaans): geen bedelmentaliteit, racisme, omgekeerd racisme, white guilt, ontwikkelings- noch zieligheidsdenken. Want daar geloof ik toevallig he-le-maal niet in. En dat ik er niet weer op elke straathoek over na ga denken. Want dat je er toch niet uitkomt. En dat je er dus gewoon een besluit over moet nemen. De eerste uren manoeuvreer ik in de vele korte gesprekken op straat behendig tussen teruggroeten, interesse tonen en incasseren, en het vermijden van verzoeken om geld.
Maar daar ga ik. Op het basketbalveld – waar Harry, een vriend van een vriend, die mijn reisgenoot en mij rondleidt, ons mee naartoe neemt omdat hij daar trainingen geeft – stelt een welbespraakte jongedame zich na haar potje basketbal beleefd aan me voor. We doorlopen het ritueel van namen, handen, groeten, lachen. Ze vertelt dat er morgen een basketbaltoernooi is in de stad. Meteen denk ik dat ze me wil uitnodigen, en zeg oh wat lief maar morgenavond zit ik al in het vliegtuig. Dit verwart haar even, en haar blik zoekt die van coach Harry, maar die heeft zich al uit het gesprek teruggetrokken. Hij weet wat er komen gaat. Het begint mij te dagen. Ze herstelt zich en maakt haar verhaal af, dat eenvoudigweg eindigt met ik kom 22 rand tekort. Waarna ik haar aankijk, met alle macht ons allebei uit onze respectievelijke posities probeer te denken, en er uiteindelijk dan maar zwijgend 25 uit mijn portemonnee vis. Naderhand moet ik huilen, niet over het geld of dat zij minder heeft dan ik, maar over de symboliek van de situatie, uit onmacht, van schaamte. En daarna schaam ik me weer om het huilen.
Van sociale ongemakkelijkheid leer je het meest. En het is luxe dat ik de ongemakkelijkheid als toerist zelf kan opheffen – door weer naar huis te gaan.
De volgende dag gaan we op fietstour met Jeff Mulaudzi. Lekker om niet met mijn voeten in het afval te staan, lekker om de toeristenrol te kunnen spelen (inclusief een mooi ik-ben-niet-zo’n-blanke momentje, wanneer Jeff ons meeneemt naar een shebeen (semi-legale biertent met een sociale geschiedenis en functie die je niet hoeft te romantiseren) en me uitnodigt als een echte Xhosa vrouw op mijn knieën op de rieten mat op de grond te gaan zitten en het bier in een kalebas aan de aanwezige mannen aan te bieden – en ik dat dan ‘beleefd’ weiger).
Op de fiets vind ik het antwoord op de vraag wat doe ik hier ineens doodsimpel.
—
Alexandra is een van de oudste townships van Johannesburg. Je kunt er logeren in Bed & Breakfast Club Jazz op 7th Avenue. Je kunt er kasi food zoals bunny chow eten op vele plekken. Je kunt er rondfietsen. Je kunt de heritage sites bekijken. Je kunt er naar de bestlopende Pick’nPay van Zuid-Afrika. Wil je Alexandra horen, luister dan naar Alex FM. Kan ook op je mobiel.