Zo recht zijn die Afrikaanse grenzen nou ook weer niet

Als het over problemen in Afrika gaat, krijgen grenzen vaak de schuld. De grenzen van Afrika zijn onnatuurlijk en daar krijg je ellende als burgeroorlogen van, is vaak de tendens in kranten en andere publicaties. Lees je verder over die Afrikaanse grenzen dan komt vroeg of laat de (Koloniale) Conferentie van Berlijn (1884-1885) ter sprake. Daar zouden afgevaardigden van Europese landen, de Verenigde Staten en het Ottomaanse rijk Afrika de huidige grenzen van het continent getrokken hebben. Ze zouden willekeurig een liniaal over de kaart hebben gelegd en Afrika als een taart onder elkaar verdeeld hebben. Een beetje zoals op het bijgevoegde plaatje, waarop de Duitse kanselier Bismarck strakke punten uit het continent snijdt.

Het zou zomaar met die klassieke spotprent te maken kunnen hebben maar het blijft verbazingwekkend hoe vaak deze verklaring van Afrika’s politieke kaart opduikt. Er klopt namelijk bijzonder weinig van. Een blik op kaart en je ziet meteen wat er mis is: de meeste grenzen zijn helemaal niet zo recht.

Ongeveer een derde van Afrika’s landsgrenzen bestaat uit lange rechte lijnen, de rest niet. Ondanks die meerderheid van kronkelende en bibberende grenzen duikt het verhaal van de liniaal in Berlijn overal op. Je vindt het in de onsamenhangende teksten op forums (“Waarom lopen de grenzen is [sic] Afrika zo recht?”). Maar ook op degelijker ogende geschiedenis-platforms wijzen ze naar de Berlijnse conferentie als het moment waarop Afrika’s rechte grenzen tot stand kwamen. “De Europese mogendheden verdeelden Afrika op [sic] en na de Conferentie letterlijk door een liniaal op de kaart te leggen en grenzen te trekken,” schrijft de redactie van historiek.net bijvoorbeeld.

Journalisten die Afrika in hun portefeuille hebben, noemen de conferentie ook graag als ze over grens-gerelateerde zaken schrijven. “Het was in Berlijn, aan het einde van de 19de eeuw”, schreef Kees Broere jaren geleden al eens in de Volkskrant, “dat westerse machten met koloniale aspiraties de grenzen van Afrika trokken.” Toen Maite Vermeulen voor De Correspondent de totstandkoming van haar standplaats Nigeria schetste, had ze het ook over Europeanen die “in 1884 in Berlijn hun linialen over de kaart van Afrika trokken”.

Een van de recentste voorbeelden stond begin dit jaar in het NRC. Bram Vermeulen beschrijft de conferentie van Berlijn daar als volgt:

Vertegenwoordigers van liefst veertien landen waren afgereisd voor topoverleg in de hoofdstad van het Duitse keizerrijk. Nederland was er, vertegenwoordigd door een kleurloze diplomaat met de naam Philip van der Hoeven. De Belgen waren er namens hun ambitieuze koning Leopold de Tweede, die zijn oog had laten vallen op de rubberplantages van de Congo. De Amerikanen, de Denen, de Zweden, de Portugezen, de Spanjaarden en de Italianen zaten aan tafel, samen met de vertegenwoordigers van Oostenrijk-Hongarije, de Russen en de Ottomanen, ooit machtige wereldrijken op hun laatste benen. En natuurlijk de landen die er met de grootste buit vandoor zouden gaan: de Fransen, de Britten en de Duitsers. Met linialen trokken ze kaarsrechte grenzen, dwars door woestijnen, oerwouden en eeuwenoude koninkrijken. Het aantal Afrikanen aan die onderhandelingstafel in Berlijn: nul. Het was november 1884.

Die kleurloze diplomaat, die geeft je het gevoel dat Vermeulen misschien wel meer dan alleen de notulen van de conferentie heeft gelezen. Dat lijkt nogal onwaarschijnlijk want in dat geval zou hij ook weten dat er helemaal geen linialen aan te pas kwamen en dat er überhaupt geen grenzen getrokken werden in Berlijn, november 1884. Nu bundelt Vermeulens bloemrijke beschrijving vooral fraai een paar veelvoorkomende aannames over de verdeling van Afrika. Het zijn er drie en ze komen in een heel groot deel van de teksten over Afrikaanse grenzen terug:

1. Afrika’s huidige grenzen werden tijdens de conferentie in Berlijn getrokken

2. Afrika’s huidige grenzen werden met linialen getrokken

3. Afrika’s huidige grenzen werden zonder Afrikanen getrokken

 

Aanname 1: Afrika’s huidige grenzen werden tijdens de conferentie in Berlijn getrokken

Er werd tijdens de conferentie dus geen enkele Afrikaanse grens getrokken. Wel werden er ‘spelregels’ opgesteld. Die waren vooral bedoeld om intra-Europese rivaliteit (lees: Frankrijk tegen Engeland) niet op Afrikaans grondgebied te laten ontsporen. Wie er op rivieren als de Niger en de Congo handel mochten drijven (iedereen) en of daar belasting over moest worden betaald (nee). Over dat soort zaken ging het vooral in Berlijn in 1884 en daarna. Een rechtlijnig proces als grensbepaling zou de verhoudingen maar op scherp zetten.

Toch kwam de kolonisatie van Afrikaans grondgebied wel degelijk ter sprake. Vond je een stukje kust dat nog niet door een andere Europese handelaar of natie was geclaimd, dan was het in principe voor jou. Zolang je het netjes bij de rest meldde. Eventueel kon je je invloedsfeer dan nog het achterland inrollen. Officieel werd besloten dat je een vlag zou moeten planten, verdragen moest sluiten met de locals en de orde moest handhaven. Daar kwam in het rommelige proces dat de kolonisatie van Afrika zou worden uiteindelijk maar weinig van terecht. Waar je de grenzen van je nieuw verworven territorium trok zocht je later maar uit met je buren. Je Europese buren dan natuurlijk.

 

Aanname 2. Afrika’s huidige grenzen werden met linialen getrokken

De Conferentie van Berlijn was vaak al jaren geleden op het moment dat twee Europese naties eindelijk overeenstemming bereikten over waar ze ongeveer een grens tussen hun Afrikaanse koloniën wilde trekken. Iemand in Europa kreeg vervolgens de opdracht die grens netjes op een kaart te tekenen. Eerlijk is eerlijk: die persoon greep in eerste instantie vaak naar een liniaal of een ander geometrisch hulpstuk dat weinig recht deed aan de situatie op Afrikaanse grond. Zodra de nieuwe grens die dat opleverde bekend werd, begonnen Afrikanen er vaak tegenaan te schoppen. Een deel van hun landbouwgrond of zelfs hun familie behoorde opeens tot een ander ‘land’. Waren ze vaak niet over te spreken en dus bestookten ze de koloniale bestuurders met klachten over deze ondoordachte gang van zaken. Die bestuurders hadden geregeld een wat precaire positie. De meeste Europese mogendheden hadden weinig zin om hun koloniale troepen in te zetten voor een, wat gechargeerd gezegd, lokale boerenruzie. Voor de koloniaal ter plekke zat er vaak maar één ding op: terug naar de tekentafel. Veel van de die gekke hoeken en bochten die je in de huidige grenzen ziet zijn het gevolg van de succesvolle petities van de bewoners van Afrikaanse grensgebieden.

 

Aanname 3. Afrika’s huidige grenzen werden zonder Afrikanen getrokken

Eigenlijk ging het Europese grenzen trekken in Afrika vanaf 1885 niet veel anders dan vóór de Berlijnse conferentie. Toen konden de Europese kolonisten zich ook al geen liniaal veroorloven en zagen ze zich meestal genoodzaakt het op een akkoordje te gooien met de Afrikaanse machthebbers ter plaatse. Een deel van de eerste koloniale grenzen valt dan ook nog weleens samen met die van prekoloniale invloedssferen. Zelfs in het geval van een van de gebieden waar het in de Berlijnse conferentie om te doen was, ging het niet anders. Het duurde nog vijf jaar voor de Britten en de Fransen een akkoord hadden over hun grenzen in het betwiste gebied rondom de rivier de Niger. De Britse invloedssfeer daar viel, volgens dat akkoord, samen met ‘alles wat redelijkerwijs tot het koninkrijk van Sokoto behoort’.

‘Alles wat redelijkerwijs tot een koninkrijk behoort’ is als definitie zo’n beetje het tegenovergestelde van een met een liniaal getrokken grens. Toch was zo’n vage definitie wel vaker leidend bij de grensbepaling. Bram Vermeulens claim dat de Europeanen ‘kaarsrechte grenzen’ dwars door ‘eeuwenoude koninkrijken’ trokken klopt dus ook al niet. In de meeste gevallen waren de bevolkingsaantallen en de belangen simpelweg te groot om probleemloos een liniaal te kunnen hanteren. Vooral in de extreem dunbevolkte woestijngebieden van de Sahara en Zuidelijk Afrika houden de rechte lijnen tot op de dag van vandaag nog stand. De andere grenzen zijn net zo zeer beïnvloed door Afrikaanse bemoeienis en manipulatie als door Europese arrogantie en onwetendheid.

In tegenstelling tot het hardnekkige beeld van een paar simpele potloodstreken in een winters Berlijn was het trekken van Afrika’s grenzen een langdurend, bureaucratisch en rommelig proces. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat niemand het ooit compleet en overzichtelijk heeft beschreven. Het is dus op zich niet gek dat journalisten en bloggers de feiten over de verdeling van Afrika niet altijd even goed op een rijtje hebben. Het is wel vreemd dat ze dat gat in hun kennis volplempen met het ongefundeerde clichébeeld dat Europa altijd precies met Afrika doet wat het wil. Want dat is eigenlijk het enige dat ze communiceren met deze gemakzuchtige mythe van een oppermachtig Europa dat een willoos Afrika langs een liniaal aan stukken sneed.